ਸ਼ਹੀਦ ਦਿਲਾਵਰ ਸਿੰਘ ਮਾਂ-ਬਾਪ ਦੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਦੇ ਝਰੋਖੇ ਵਿਚੋਂ…

ਭਾਈ ਦਿਲਾਵਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਸ. ਹਰਨੇਕ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਸੁਰਜੀਤ ਕੌਰ।

ਇਹ ਲਿਖਤ ਸਾਲ 2009 ਵਿੱਚ ਭਾਈ ਦਿਲਾਵਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਲਿਖੀ ਗਈ ਸੀ, ਜੋ ਕਿ ਮਾਸਿਕ ਰਸਾਲੇ ‘ਸਿੱਖ ਸ਼ਹਾਦਤ’ ਦੇ ਅਗਸਤ 2009 ਅੰਕ ਵਿਚ ਛਪੀ ਸੀ। “ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਦੇ ਮਤਲਬ ਐਨੇ ਸਿੱਧੇ ਨਹੀਂ ਸਨ । ‘ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਟਾਈਮਜ਼’ ਦੇ ਪਾਠਕਾਂ ਲਈ ਪੇਸ਼ ਹੈ ਭਾਈ ਦਿਲਾਵਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਲਾਸਾਨੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਇਹ ਲੇਖ – ਸੰਪਾਦਕ।

ਗੁਰੂ ਪਾਤਿਸ਼ਾਹ ਨੇ ਧਰਤ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਜਾਇਆਂ ਵਿਚ ਅਣਖ ਦੇ ਅਜਿਹੇ ਬੀਜ ਬੀਜੇ ਹਨ ਜੋ ਸਾਲਾਂ-ਸਦੀਆਂ ਬੱਧੀ ਵੀ ਧਰਤੀ ਦੀ ਕੁੱਖ ਵਿਚ ਪਏ ਗਰਕ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਤੇ ਜਦੋਂ ਮਿਹਰ ਦੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਰੂਪੀ ਬੂੰਦ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਕ ਪਹੁੰਚਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਸਿੱਖੀ ਦਾ ਬੂਟਾ ਧਰਤੀ ਦੀ ਹਿੱਕ ਚੀਰ ਕੇ ਬੜੇ ਜ਼ੋਰਾਵਰ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਪਰਗਟ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਵਧਦਾ ਫੁੱਲਦਾ ਤੇ ਭਰਪੂਰ ਫਲਦਾ ਹੈ। ਭਾਈ ਦਿਲਾਵਰ ਸਿੰਘ ਜਿਸ ਮਾਹੌਲ ਵਿੱਚ ਜੰਮਿਆ-ਪਲਿਆ ਤੇ ਜੋ ਕਾਰਜ ਉਸ ਨੇ ਨੇਪਰੇ ਚਾੜ੍ਹਿਆ, ਉਹ ਇਸੇ ਦੀ ਹੀ ਦੱਸ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮਾਹੌਲ ਚਾਹੇ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮਰਜ਼ੀ ਹੋਵੇ, ਜਦੋਂ ਗੁਰੂ ਦੀ ਨਦਰਿ ਹੋ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਕੋਈ ਵੀ ਸਧਾਰਨ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਵੱਡੇ ਕਰਿਸ਼ਮੇ ਦਰਜ ਕਰਵਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਭਾਈ ਦਿਲਾਵਰ ਸਿੰਘ ਦਾ ਜਨਮ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮੱਧ ਵਰਗੀ ਸਿੱਖ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਚ ਅਗਸਤ 1970 ਵਿਚ ਪਿਤਾ ਸ਼ ਹਰਨੇਕ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਸੁਰਜੀਤ ਕੌਰ ਦੇ ਘਰ ਹੋਇਆ। ਦਿਲਾਵਰ ਸਿੰਘ ਹੁਰੀਂ ਤਿੰਨ ਭਰਾ ਸਨ। ਵੱਡੇ ਵੀਰ ਦਾ ਨਾਂ ਚਮਕੌਰ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਛੋਟੇ ਦਾ ਨਾਂ ਹਰਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਹੈ। ਦਿਲਾਵਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਜਨਮ ਤੋਂ ਕੁਝ ਸਮਾਂ ਬਾਅਦ ਹੀ ਸ਼ ਹਰਨੇਕ ਸਿੰਘ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਜੈ ਸਿੰਘ ਵਾਲਾ (ਬਠਿੰਡਾ) ਤੋਂ ਪਟਿਆਲੇ ਸ਼ਹਿਰ ਆ ਕੇ ਰਹਿਣ ਲੱਗ ਪਏ ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਪਟਿਆਲਾ ਵਿਖੇ ਨੌਕਰੀ ਮਿਲ ਗਈ ਸੀ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਿਲਾਵਰ ਸਿੰਘ ਬਹੁਤਾ ਸਮਾਂ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਚ ਹੀ ਰਿਹਾ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਮਾਹੌਲ ਵਿਚ ਹੀ ਪਲਿਆ ਅਤੇ ਪੜ੍ਹਿਆ। ਉਸ ਦੇ ਮਾਤਾ ਪਿਤਾ ਅੱਜ ਵੀ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਦਿਲਾਵਰ ਸਿੰਘ ਉੱਪਰ ਆਮ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਸੰਕੋਚਵੇਂ ਤੇ ਤੰਗਦਿਲੀ ਵਾਲੇ ਸ਼ਹਿਰੀ ਸੁਭਾਅ ਦੀ ਕੋਈ ਛਾਪ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਪਰਿਵਾਰ ਰਹਿੰਦਾ ਭਾਵੇਂ ਪਟਿਆਲੇ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਚ ਹੀ ਸੀ ਪਰ ਜਦੋਂ ਵੀ ਜਿੰਦਗੀ ਦੇ ਰੁਝੇਵਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਸਬੱਬ ਬਣਦਾ, ਉਹ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਬੱਚਿਆਂ ਸਮੇਤ ਜਾ ਆਉਂਦੇ। ਬਚਪਨ ਵਿਚ ਜਦੋਂ ਉਹ ਆਪਣੇ ਦਾਦਾ ਜੀ ਨਾਲ ਖੇਡਦਾ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਢਿੱਡ ਉਪਰ ਲੇਟ ਜਾਂਦਾ ਤੇ ਕਹਿੰਦਾ ਕਿ ‘ਬਾ ਜੀ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਵੱਡਾ ਹੋ ਗਿਆ ਤਾਂ ਵੱਡਾ ਡਾਕਟਰ ਬਣੂੰਗਾ’।
ਉਸ ਦਾ ਸੁਭਾਅ ਬਹੁਤ ਮਿਲਾਪੜਾ ਤੇ ਹਸਮੁਖ ਸੀ ਜੋ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਅਪਣੱਤ ਨਾਲ ਮੋਹ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਸਿਆਣੀਆਂ  ਅਤੇ ਖੁਸ਼ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ। ਮਾਤਾ ਸੁਰਜੀਤ ਕੌਰ ਜਦੋਂ ਉਸ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਕੋਈ ਖਾਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਚਮਕ ਸਾਫ ਦੇਖੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਯਾਦ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਥੇ (ਪਟਿਆਲੇ) ਮੁਹੱਲੇ ਵਿਚ ਉਸ ਦਾ ਬਹੁਤ ਸਤਿਕਾਰ ਸੀ। ਕੁੜੀਆਂ ਦਿਲਾਵਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਬਹੁਤ ਇੱਜ਼ਤ ਕਰਦੀਆਂ ਸਨ ਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਆਉਂਦਾ ਵੇਖ ਕੇ ਇੱਕ ਦੂਜੀ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੀਆਂ ਕਿ ‘ਨੀ ਵੀਰ ਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਹੁਣ ਗਲੀ ਵਿਚ ਜਾਂ ਗੇਟ ਵਿਚ ਨਾ ਖੜ੍ਹੋ’। ਮਾਤਾ ਜੀ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ”ਅਸਲ ਵਿਚ ਦਿਲਾਵਰ ਸਿੰਘ ਦਾ ਰੋਅਬ ਹੀ ਬਹੁਤ ਸੀ, ਕੋਈ ਵੀ ਉਸ ਸਾਹਮਣੇ ਗਲਤੀ ਕਰਨੋਂ ਝਕਦਾ ਸੀ। ਅੱਜ ਤਾਂ ਜ਼ਮਾਨਾ ਬਹੁਤ ਖਰਾਬ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ।”

ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਜਿਸ ਸਾਲ (ਸੰਨ 1993 ਵਿਚ) ਪਟਿਆਲੇ ਪਾਣੀ (ਹੜ੍ਹ ਦਾ) ਆਇਆ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੁੱਹੱਲੇ ਅਤੇ ਆਸ ਪਾਸ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਕਾਫੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪਾਣੀ ਭਰ ਗਿਆ। ਲੋਕ ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਫਸ ਗਏ, ਘਰਾਂ ਦਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸਮਾਨ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਦਿਲਾਵਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ, ਜਿਸ ਨੇ ਵੀ ਆਵਾਜ਼ ਦਿੱਤੀ, ਉਸ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਖੂਬ ਮਦਦ ਕੀਤੀ। ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਫਸੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਬਚਾਇਆ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸਮਾਨ ਕੱਢ ਕੇ ਲਿਆਂਦਾ। ਉਸ ਨੇ ਕਿਸੇ ਦਾ ਵੀ ਕਿਹਾ ਖਾਲੀ ਨਾ ਮੋੜਿਆ, ਮਦਦ ਕਰਨਾ ਤਾਂ ਜਿਵੇਂ ਉਸ ਦੇ ਸੁਭਾਅ ਵਿਚ ਹੀ ਸੀ।

ਪਿਤਾ ਸ਼ ਹਰਨੇਕ ਸਿੰਘ ਦੱਸਦੇ ਕਿ ਜਦੋਂ ਦਿਲਾਵਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਬਾਰ੍ਹਵੀਂ ਜਮਾਤ ਪਾਸ ਕਰਕੇ ਸੰਨ 1989 ਵਿਚ ਪਟਿਆਲੇ ਵਿਕਰਮ ਕਾਲਜ ਵਿਚ ਦਾਖਲਾ ਲਿਆਂ ਤਾਂ ਓਥੇ ਮੁੰਡਿਆਂ ਦੀ ਆਪੋ-ਵਿਚ ਲੜਾਈ ਹੋ ਗਈ। ਦੋ ਵਿਰੋਧੀ ਧੜੇ ਬਣ ਗਏ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਉਸ ਨੂੰ ਇਸ ਮਾਹੌਲ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰੱਖਣ ਲਈ ਨਾਨਕੇ ਪਿੰਡ ਪੰਜਗਰਾਂਈ ਕਲਾਂ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਤਕਰੀਬਨ ਪੁਲਿਸ ਵਿਚ ਭਰਤੀ ਹੋਣ ਤਕ ਆਪਣੇ ਮਾਮਾ ਜੀ ਸ਼ ਹਰਨੇਕ ਸਿੰਘ ਕੋਲ ਰਿਹਾ। ਜਦੋਂ ਸੰਨ 1992 ਵਿਚ ਅਖਬਾਰ ‘ਚ ਪੁਲਿਸ ਦੀ ਭਰਤੀ ਬਾਰੇ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰ ਆਇਆ ਤਾਂ ਘਰ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਕਹਿਣ ਉੱਤੇ ਦਿਲਾਵਰ ਸਿੰਘ ਪੁਲਿਸ ਵਿਚ ਭਰਤੀ ਹੋ ਗਿਆ। ਪੁਲਿਸ ਦੀ ਸਿਖਲਾਈ ਵਗੈਰਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ‘ਪੋਸਟਿੰਗ’ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੀ ਧਰਤੀ ਫਤਿਹਗੜ੍ਹ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਹੋਈ ਅਤੇ ਦਿਲਾਵਰ ਸਿੰਘ ਆਪਣੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਤੱਕ ਉੱਥੇ ਹੀ ਤਾਇਨਾਤ ਰਿਹਾ। ਇਸ ਧਰਤੀ ਅੱਗੇ ਹਰ ਸਿੱਖ ਦਾ ਸਿਰ ਆਪਣੇ ਲਾਸਾਨੀ ਸ਼ਹੀਦਾਂ, ਛੋਟੇ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਿਆ – ਬਾਬਾ ਜ਼ੋਰਾਵਰ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਬਾਬਾ ਫਤਿਹ ਸਿੰਘ, ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਅੱਗੇ ਸਤਿਕਾਰ ਨਾਲ ਝੁਕਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਉਹੀ ਧਰਤੀ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਬਾਬਾ ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਵੱਲੋਂ ਜ਼ਾਲਮ ਵਜ਼ੀਰ ਖਾਨ ਦਾ ਨਾਸ਼ ਕਰਨ ਦੀ ਸਾਖੀ ਅੱਜ ਵੀ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ੁਲਮ ਦਾ ਟਾਕਰਾ ਕਰਨ ਤੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਓਟ-ਆਸਰਾ ਤੱਕਣ ਵੱਲ ਪ੍ਰੇਰਦੀ ਹੈ। ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਕੋਈ ਹੈਰਾਨੀ ਨਹੀਂ ਲਗਦੀ ਕਿ ਜਿਸ ਪੁੱਤ ਨੁੰ ਕਾਲਜ ਦੀ ਲੜਾਈ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਨਾਨਕੇ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਉਸ ਨੂੰ ਸੰਨ 1992 ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਗਹਿ-ਗੱਚਵੀਂ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਲੜਾਈ ਦਾ ਮਾਹੌਲ ਸੀ, ਉਦੋਂ ਪੁਲਿਸ ਵਿਚ ਭਰਤੀ ਹੋ ਜਾਣ ਦੀ ਆਪ ਸਲਾਹ ਦਿੱਤੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਤਾਂ ਬਿਲਕੁਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਤਾ ਕਿ ਇਹ ਬਿਧ ਗੁਰੂ ਦੇ ਕਿਸ ਕੌਤਕ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੈ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਨ ਵਿਚ ਤਾਂ ਇਸ ਨੌਕਰੀ ਕਾਰਨ ਪੁੱਤ ਨੂੰ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸੰਭਾਵੀ ਜਿਹੇ ਖਤਰੇ ਦਾ ਖਿਆਲ ਵੀ ਨਾ ਆਇਆ।
ਇਸੇ ਦੌਰਾਨ ਦਿਲਾਵਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਜਾਣ-ਪਛਾਣ ਭਾਈ ਬਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਰਾਜੋਆਣਾ ਨਾਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਬਾਪੂ ਜੀ (ਸ਼ ਹਰਨੇਕ ਸਿੰਘ) ਦੱਸਦੇ ਨੇ ਕਿ ”ਬਲਵੰਤ ਤੇ ਦਿਲਾਵਰ ਇਕੱਠੇ ਖੇਡਣ ਜਾਂਦੇ ਸਨ’ ਤੇ ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਹੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੁਢਲੀ ਜਾਣ-ਪਛਾਣ ਹੋਈ। ਫਿਰ ਬਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਲ ਮੋਹ ਪੈ ਗਿਆ ਸੀ। ਬਲਵੰਤ ਮੈਨੂੰ ‘ਡੈਡੀ’ (ਬਾਪੂ ਜੀ) ਹੀ ਕਹਿੰਦਾ ਸੀ।” ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ”ਸਾਡੇ ਘਰ ਦਿਲਾਵਰ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਬਹੁਤਾ ਬਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਹੀ ਆਉਣਾ ਜਾਣਾ ਸੀ ਤੇ ਕਦੇ-ਕਦਾਈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਲਖਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਾਂਗ ਹੀ ਪੁਲਿਸ ਮਹਿਕਮੇਂ ਵਿਚ ਸੀ ਤੇ ਸਾਡੇ ਮੁਹੱਲੇ ਦਾ ਹੀ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਦਿਲਾਵਰ ਸਿੰਘ ਦਾ ਪੁਰਾਣਾ ਜਾਣੂੰ ਸੀ।” ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਦੱਸਦੇ ਨੇ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਮਾਹੌਲ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਮਾਹੌਲ ਨਾਲੋਂ ਤਕਰੀਬਨ ਬੇਲਾਗ ਸੀ ਇਸ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਭੋਰਾ ਵੀ ਪਤਾ ਨਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਦਿਲਾਵਰ ਸਿੰਘ ਇਹ ਕੰਮ ਕਰਨ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ (ਭਾਵ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਨੂੰ ਸੋਧਾ ਲਾਉਣ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ)। ਉਹ ਯਾਦ ਕਰਦੇ ਨੇ ਕਿ ਉਂਝ ਕਈ ਨਿੱਕੀਆਂ ਨਿੱਕੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਸਨ ਜੋ ਸਾਨੂੰ ਅੱਜ ਲੱਗਦੀਆਂ ਨੇ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਤਲਬ ਇੰਨੇ ਸਿੱਧੇ ਨਹੀਂ ਸਨ ਜਿੰਨੇ ਅਸੀਂ ਉਦੋਂ ਸਮਝੇ ਸਨ। ਉਹ ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ ਕਿ ਅਸਲ ਵਿਚ ਦਿਲਾਵਰ ਸਿੰਘ ਦਾ ਸੁਭਾਅ ਇੰਨਾ ਮਖੌਲੀ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਵੱਲੋਂ ਕਹੀ ਸੱਚੀ ਗੱਲ ਸੁਣ ਕੇ ਵੀ ਅਸੀਂ ਹੱਸ ਪੈਂਦੇ ਤੇ ਬਹੁਤੀ ਵਾਰ ਅਣਗੌਲੀ ਕਰ ਦੇਂਦੇ। ਬਾਪੂ ਜੀ ਯਾਦ ਕਰਦੇ ਨੇ ਕਿ ਇਕ ਵਾਰ ਬਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਇਹ ਨੂੰ (ਭਾਈ ਦਿਲਾਵਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ) ਘਰ ਛੱਡਣ ਆਇਆ। ਜੋਦੋਂ ਉਹ ਜਾਣ ਲੱਗਾ ਤਾਂ ਮੈਂ ਕਿਹਾ ਕਿ ਤੂੰ ਦਿਲਾਵਰ ਨੂੰ ਸਮਝਾ ਕਿ ਇਹ ਹੁਣ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਲਵੇ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ ਰਿਸ਼ਤਾ ਆ ਰਿਹਾ ਏ। ਤਾਂ ਬਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਅੱਗੋਂ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ ਕਿ ਡੈਡੀ ਤੁਸੀਂ ਦੋ ਕੁ ਮਹੀਨੇ ਠਹਿਰ ਜਾਓ ਫਿਰ ਸਾਡਾ ਦੋਹਾਂ ਦਾ ਇਕੱਠਿਆਂ ਹੀ ਰਿਸ਼ਤਾ ਕਰ ਦਿਓ। ਉਦੋਂ ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਨਾ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਇਹ ਕਿੱਥੋਂ ਬੋਲਦੇ ਨੇ। ਮਾਤਾ ਜੀ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਦਿਲਾਵਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਤੋਂ ਕੁਝ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਘਰ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ ਤਾਂ ਦਿਲਾਵਰ ਸਿੰਘ ਮੰਜੇ ਉਤੇ ਬੈਠਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਉਸ ਦੀਆਂ ਅਡੀਆਂ ‘ਤੇ ਹੱਥ ਲਾ ਕਿ ਕਿਹਾ ਕਿ ਤੇਰੇ ਪੈਰ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਕੂਲੇ ਨੇ ਤੇ ਉਹ ਅੱਗੋਂ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ ਫਿਕਰ ਨਾ ਕਰੋਂ ਹੁਣ ਜਲਦ ਹੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਖੁਰੀਆਂ ਲੱਗ ਜਾਣੀਆਂ ਹਨ।

ਪਰਿਵਾਰ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਦਿਲਾਵਰ ਸਿੰਘ ਤਕਰੀਬਨ ਅੱਠ ਕੁ ਦਿਨ (31 ਅਗਸਤ 1995 ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਤੋਂ) ਪਹਿਲਾਂ ਘਰੋਂ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਮੈਂ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਜਾਣਾ ਹੈ ਤੇ ਛੋਟੇ ਭਰਾ ਹਰਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਂਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਬੱਸ ਚੜ੍ਹਾ ਆ। ਪਰ ਘਰੋਂ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹਰਵਿੰਦਰ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਬਟੂਆ ਸਾਰੇ ਸਮਾਨ ਸਮੇਤ ਫੜਾ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਉਸ ਨੂੰ ਬਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਕੋਲ ਛੱਡ ਆਵੇ ਤੇ ਇਸ ਬਾਰੇ ਘਰ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਨਾ ਦੱਸੇ। ਉਸ ਦਿਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੁੜ ਦਿਲਾਵਰ ਸਿੰਘ ਕਦੇ ਘਰ ਨਾ ਆਇਆ। 30 ਅਗਸਤ 1992 ਦੀ ਰਾਤ ਨੂੰ ਦਿਲਾਵਰ ਸਿੰਘ, ਬਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਆਪਣੇ ਵੱਡੇ ਵੀਰ ਚਮਕੌਰ ਸਿੰਘ ਕੋਲ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਰਿਹਾ ਜੋ ਓਥੇ ਕਿਸੇ ਸਰਕਾਰੀ ਮਹਿਕਮੇਂ ਵਿਚ ਨੌਕਰੀ ਕਰਦੇ ਸਨ ਤੇ ਆਪਣੇ ਬਾਲ-ਬੱਚੇ ਸਮੇਤ ਓਥੇ ਹੀ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ (ਦਿਲਾਵਰ ਸਿੰਘ ਹੁਰਾਂ) ਕੋਲ ਉਹ ਅੰਬੈਸਡਰ ਕਾਰ ਵੀ ਸੀ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਜ਼ਾਲਮ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਨੂੰ ਸੋਧਾ ਲਾਉਣ ਦੇ ਕਾਰਜ ਵਿਚ ਵਰਤਣੀ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਭਰਾ-ਭਰਜਾਈ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਇਹ ਕਾਰ ਕਿਵੇਂ ਲਈ ਹੈ ਤਾਂ ਦੋਵੇਂ ਅੱਗੋਂ ਹੱਸ ਕੇ ਕਹਿਣ ਲੱਗੇ ਕਿ ਅਸੀਂ ਇਹ ਟੈਕਸੀ ਪਾਉਣੀ ਹੈ। 31 ਅਗਸਤ 1995 ਦੇ ਦਿਨ ਸਵੇਰੇ ਦਿਲਾਵਰ ਸਿੰਘ ਆਪਣੇ ਭਤੀਜੇ ਨੂੰ ਉਸੇ ਕਾਰ ਵਿਚ ਸਕੂਲ ਛੱਡ ਕੇ ਆਇਆ। ਮੁੜ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਕਿਸੇ ਜੀਅ ਨੇ ਉਸ ਦੀ ਮਨ ਨੂੰ ਖੇੜਾ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਆਵਾਜ਼ ਨਾ ਸੁਣੀ। ਉਹ ਜੋ ਕੁਝ ਕਰ ਗਿਆ ਉਸ ਨਾਲ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣਾ ਨਾਂਅ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਸਦਾ ਲਈ ਦਰਜ ਕਰਾ ਦਿੱਤਾ।

31 ਅਗਸਤ 1995 ਨੂੰ ਸ਼ਹੀਦ ਦਿਲਾਵਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣਾ ਆਪ ਵਾਰ ਕੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਿੱਖ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੇ ਕਤਲਾਂ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਦੀ ਬੋਝ ਭਰੀ ਹੋਂਦ ਤੋਂ ਇਸ ਪਵਿੱਤਰ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਮੁਕਤ ਕਰਾ ਦਿੱਤਾ। ਉਸ ਦਿਨ ਸ਼ਾਮ ਦੇ ਸਵਾ ਪੰਜ ਵਜੇ ਦਿਲਾਵਰ ਸਿੰਘ ਉਸ ਲਾੜੀ ਨੂੰ ਵਰ ਗਿਆ ਜਿਸ ਨੂੰ ਕਦੇ ਚਮਕੌਰ ਦੀ ਜੰਗ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿਚ ਵੱਡੇ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਿਆਂ ਤੇ ਸਰਹੰਦ ਦੀਆਂ ਨੀਹਾਂ ਵਿਚ ਛੋਟੇ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਿਆਂ ਤੇ 9 ਅਕਤੂਬਰ 1992 ਨੂੰ ਪੂਨੇ ਦੀ ਯੇਰਵੜਾ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹੀਦ ਹਰਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਜਿੰਦਾ ਤੇ ਸੁਖਦੇਵ ਸਿੰਘ ਸੁੱਖਾ ਵਰ ਗਏ ਸਨ।

ਭਾਵੇਂ ਦਿਲਾਵਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮਾਤਾ ਮਮਤਾ ਦੀ ਬੱਝੀ ਅੱਜ ਵੀ ਕਈ ਵਾਰ ਕਹਿ ਦੇਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਕੋਈ ਮਾਂ ਇਹ ਨਹੀਂ ਚਾਹੇਗੀ ਕਿ ਉਸ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਉਸ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਹੋ ਜਾਵੇ ਪਰ ਇਹ ਅਹਿਸਾਸ ਮਾਤਾ ਦੇ ਮਨ ਵਿਚ ਵੀ ਜ਼ਰੂਰ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਸੱਚ ਖਾਤਿਰ ਨਿਰਛਲ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਆਪਾ ਕੁਰਬਾਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ, ਸਦਾ ਆਪਣੇ ਚਾਹੁਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਹੀ ਨਹੀਂ ਬਲਿਕ ਉਸ ‘ਸੱਚੇ ਮਾਰਗਿ’ ਦੇ ਸਭਨਾ ਪਾਂਧੀਆਂ ਦੇ ਸਦਾ ਅੰਗ-ਸੰਗ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ।

ਭਾਈ ਦਿਲਾਵਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਜਦੋਂ ਇਹ ਭਾਣਾ ਵਰਤਾ ਦਿੱਤਾ ਤਾਂ ਇਸ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਤਕਰੀਬਨ ਹਫਤੇ ਬਾਅਦ ਪਤਾ ਲੱਗਾ, ਵੈਸੇ ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਪਤਾ ਲੱਗ ਗਿਆ ਕਿ ਕਿਸੇ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਨੂੰ ਬੰਬ ਨਾਲ ਉਡਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਿਲਾਵਰ ਸਿੰਘ ਦਾ ਥਹੁ ਪਤਾ ਕਰਨ ਦੇ ਯਤਨ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੇ। ਬਾਪੂ ਜੀ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਅਸੀਂ ਬਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਗਏ ਪਰ ਉਸ ਦਾ ਵੀ ਕੁਝ ਪਤਾ ਨਾ ਲੱਗਾ, ਕੋਈ ਕਹੇ ਉਹ ਛੁੱਟੀ ‘ਤੇ ਗਿਆ ਹੈ ਤੇ ਕੋਈ ਕਹੇ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿੱਥੇ ਹੈ, ਉਸ ਦਾ ਕੋਈ ਸੁਨੇਹਾਂ ਨਹੀਂ ਆਇਆ। ਫਿਰ 4-5 ਸਤੰਬਰ ਦੇ ਕਰੀਬ ਭਾਈ ਦਿਲਾਵਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪਿਤਾ ਜੀ, ਮਾਮਾ ਜੀ ਅਤੇ ਵੱਡਾ ਭਰਾ ਜਦੋਂ ਦਿਲਾਵਰ ਸਿੰਘ ਦਾ ਪਤਾ ਕਰਨ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਗਏ ਸਨ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੁਲਿਸ ਵਾਲਿਆਂ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਇਹ ਕਾਰਜ ਨੇਪਰੇ ਚਾੜ੍ਹਦਿਆਂ ਦਿਲਾਵਰ ਸਿੰਘ ਆਪਾ ਵਾਰ ਗਿਆ ਹੈ। ਪੁਲਿਸ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤਿੰਨਾਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਤੇ ਘਰੋਂ ਮਾਤਾ ਜੀ ਨੂੰ ਤੇ ਵੱਡੀ ਭਰਜਾਈ ਨੂੰ ਵੀ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰਕੇ ਲੈ ਗਏ। ਪੁਲਿਸ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਵਾਲ ਪੁੱਛੇ ਜਾਂਦੇ। ਬੜੀ ਸਖਤ ਪੁੱਛ-ਗਿੱਛ ਸੀ। ਤਕਰੀਬਨ ਹਫਤੇ ਕੁ ਪਿੱਛੋਂ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹੋਂ ਹੀ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਬਾਕੀਆਂ ਨੂੰ ਸੀਬੀਆਈ. (ਭਾਰਤ ਦੀ ਕੇਂਦਰੀ ਜਾਂਚ ਏਜੰਸੀ) ਦਿੱਲੀ ਲੈ ਗਈ। ਉਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਤਕਰੀਬਨ ਦੋ ਹਫਤੇ ਹੋਰ ਪੁੱਛ-ਗਿੱਛ ਹੁੰਦੀ ਰਹੀ। ਫਿਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਪਰ ਸਰਕਾਰੀ ਤੰਤਰ ਲਗਾਤਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਉੱਤੇ ਨਿਗਰਾਨੀ ਰੱਖਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜੋ ਅੱਜ ਵੀ ਜਾਰੀ ਹੈ। ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਇਹ ਪਹਿਲਾਂ ਜਿੰਨੀ ਸਖ਼ਤ ਨਹੀਂ ਦਿਸਦੀ ਤੇ ਹੁਣ ਉਹ (ਸੂਹੀਆ ਏਜੰਸੀਆਂ ਤੇ ਪੁਲਿਸ ਵਾਲੇ) ਕਦੇ ਕਦਾਈਂ ਹੀ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਘਟਨਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਵਾਲੇ ਸ਼ਹਿਰੀਆਂ ਨੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਲੋਂ ਨਾਤਾ ਹੀ ਤੋੜ ਲਿਆ।

ਸ਼ ਹਰਨੇਕ ਸਿੰਘ ਅੱਜ ਵੀ ਉਹ ਸਮਾਂ ਯਾਦ ਕਰਦੇ ਦੱਸਦੇ ਨੇ ਕਿ ਇਹ ਉਹ ਸਮਾਂ ਸੀ ਜਦੋਂ ਸਾਨੂੰ ਕੋਈ ਮੁਹੱਲੇ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪੁੱਛਦਾ। ਲੋਕ ਸਾਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਪਿੱਠ ਭੁਆਂ ਲੈਂਦੇ ਸਨ। ਜੋ ਚੰਗੇ ਸਨੇਹੀ ਸਨ, ਅਣਜਾਣਾਂ ਵਰਗਾ ਵਿਹਾਰ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਏ। ਉਂਝ ਇੰਨੀ ਗੱਲ ਜ਼ਰੂਰ ਹੈ ਪਿੰਡ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਮੋਹ-ਸਨੇਹ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਫਰਕ ਨਾ ਪਾਇਆ। ਜਦੋਂ ਪਰਿਵਾਰ ਨੇ ਸੰਨ 1996 ਵਿੱਚ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਯਾਦ ਮਨਾਈ ਤਾਂ ਸਰਕਾਰੀ ਦਬਾਅ ਪੈਣ ਲੱਗਾ ਕਿ ਬਰਸੀ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਘਰ ਵਿਚ ਮਨਾਈ ਜਾਵੇ।